Ποιος ήταν ο Σπύρος Ματσούκας

Ένα ενδιαφέρον βιβλίο του Γιάννη Δημ. Παπαναγιώτου

για τη ζωή και το έργο του εθναπόστολου από την Υπάτη

Γράφει ο Θάνος Μπλούνας

Στην εποχή μας οι ανιστόρητοι Έλληνες δεν είναι δυστυχώς λίγοι. Γι’ αυτό και πολλοί απ’ όσους κατοικούν στη Λαμία ή την επισκέπτονται, ελάχιστα θα γνωρίζουν για τον Σπύρο Ματσούκα (1873-1928). Πιθανώς μάλιστα να έχουν ακούσει το όνομά του μόνον σε σχέση με τη μικρή ομώνυμη πλατεία της πόλης και την προτομή του, που βρίσκεται (από τον Ιούνιο του 1955) στη συμβολή των οδών Ροζάκη-Αγγελή, Στυλίδας και Καποδιστρίου. Κι αν τους ρωτήσεις «ποιος ήταν ο Ματσούκας», θα σου απαντήσουν γενικά και αόριστα ότι πρέπει να ήταν κάποιος που συνέδεσε το πέρασμά του από τη ζωή με μια σημαντική προσφορά στη Λαμία, στην ευρύτερη περιοχή μας ή στην πατρίδα. Αυτού του είδους οι απαντήσεις σε παρόμοιες ερωτήσεις είναι συχνές. Πόσοι από μας δεν έχουμε κάποτε προσπεράσει βιαστικοί κι αδιάφοροι πινακίδες οδών και πλατειών με ονόματα όπως αυτό του Σ. Μ., χωρίς να μπούμε στον κόπο να μάθουμε περισσότερα για τα ιστορικά πρόσωπα στα οποία παραπέμπουν οι πινακίδες;

Φυσικά, όποιος επιθυμεί να πληροφορηθεί κάποια στοιχεία για τη ζωή και τη δράση ενός μεγάλου πατριώτη, όπως υπήρξε ο

Σ. Μ., μπορεί να προσφύγει στα βιογραφικά σημειώματα που περιλαμβάνονται σε λεξικά, σε εγκυκλοπαίδειες και -τα τελευταία χρόνια- στο διαδίκτυο. Όποιος όμως επιθυμεί να αντλήσει πρόσθετα στοιχεία γι’ αυτόν και να αποτιμήσει εγκυρότερα το έργο του έχει τη δυνατότητα να διαβάσει κάποιο καλό σχετικό βιβλίο, όπως το γνωστό «Σπύρος Ματσούκας» των Αθ. Καραπέτσα και Ιω. Λάμπρου, που κυκλοφόρησε το 2009 από τις εκδόσεις Μπατσιούλα ή αυτό του συνταξιούχου παρέδρου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου  Γιάννη Δημ. Παπαναγιώτου, που κυκλοφόρησε πρόσφατα με τίτλο «Σπύρος Ι. Ματσούκας» και υπότιτλο «Ο Εθνικός ζητιάνος και Σαλπιγκτής της Λευτεριάς».  

Το βιβλίο του Παπαναγιώτου αποτελεί μια εμπεριστατωμένη και πολύ ενδιαφέρουσα βιογραφία, που ήρθε να προστεθεί στην πλούσια εργογραφία του χαλκέντερου συγγραφέα και προέδρου του Ομίλου Φθιωτών Λογοτεχνών και Συγγραφέων.

Ερέθισμα, απ’ ό,τι γνωρίζω, για τη συγγραφή του συγκεκριμένου βιβλίου υπήρξε μια επισήμανση-πρόταση του συμπατριώτη μας και φίλου Βασίλη Αναγνωστόπουλου, ομ. καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας: Κατά τη γνώμη του, ο όμιλός μας, που κάθε χρόνο συνηθίζει να αφιερώνει τιμητικά την περιοδική του έκδοση «Φθιωτικός Λόγος» σε κάποιο σημαντικό εκπρόσωπο των Ελληνικών Γραμμάτων, (εκτός από τον Σολωμό, τον Παλαμά, τον Σεφέρη και άλλους μεγάλους ποιητές μας), έπρεπε να τιμήσει κάποτε και τον Φθιώτη ποιητή Σ. Μ.. Η επισήμανση ήταν σωστή, γιατί το ποιητικό και ιδίως το εθνικό έργο του Σ. Μ. υπήρξε σημαντικό. Κι ένα βήμα για να γίνει ευρύτερα γνωστό αυτό το έργο αποτέλεσε η συγγραφή της βιογραφίας του Σ. Μ. από τον Γιάννη Παπαναγιώτου (Μ. Μπότσαρη 92Α-35100 Λαμία, τηλ22310 32139). Η βιογραφία αυτή δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στα τέλη του 2012 στον «Φθιωτικό Λόγο», παρουσιάστηκε σε ειδική εκδήλωση του ομίλου μας και πρόσφατα ανατυπώθηκε από το συγγραφέα  και κυκλοφόρησε με τη μορφή ξεχωριστού βιβλίου.

Στις εκατόν εξήντα σελίδες της αποκαλύπτονται άγνωστες πτυχές από την ενδιαφέρουσα ζωή και το έργο του Σ. Μ., ο οποίος άρχισε να γίνεται γνωστός στην Ελλάδα  από τα φοιτητικά του χρόνια στη Νομική. Συγκεκριμένα, το 1896 κάποιοι συμφοιτητές του, τους οποίους είχε ξεσηκώσει με τα πατριωτικά του κηρύγματα, πηγαίνουν μαζί του στην Κρήτη, για ν’ αγωνιστούν «σαν τα παλικάρια του Δραγατσανίου και σαν τους αρχαίους Ιερολοχίτας των Θηβών» για τη λευτεριά της. Και την επόμενη χρονιά ο ίδιος βρίσκεται με την ιδιότητα του εθελοντή δεκανέα στην πρώτη γραμμή του ελληνοτουρκικού πολέμου.

Ατρόμητος μαχητής στον άτυχο εκείνο πόλεμο κι  αργότερα -στους Βαλκανικούς Πολέμους- ως σαλπιγκτής  «ψάλλει τα εθνικά μας άσματα, εμψυχώνει με τη βροντώδη φωνή του (αλλά και το ιδιότυπο χιούμορ του) και μεταδίδει τη μέθη του ηρωισμού και της αυτοθυσίας στους συμπολεμιστές του…», κερδίζοντας επάξια τον χαρακτηρισμό του υπότιτλου του βιβλίου «σαλπιγκτής της Λευτεριάς».

Το «Εθνικός ζητιάνος» -η άλλη προσωνυμία του Σ. Μ. στον υπότιτλο του βιβλίου- συνδέεται με την εθνικοπατριωτική δράση του μετά τον πόλεμο του 1897. 

Εγκαταλείποντας τη δικηγορία, βάλθηκε να πραγματοποιήσει «ζητιανεύοντας» ένα ευγενικό του όνειρο: «να ξεπληρώσει ο ίδιος το μεγάλο χρέος της Φυλής», το στήσιμο του ανδριάντα του  Αθανασίου Διάκου στην πρωτεύουσα του νομού μας. Με δυο σακίδια -ένα στον ώμο του, γεμάτο με τα αντίτυπα των ποιητικών του βιβλίων, τα οποία πουλούσε πόρτα πόρτα, κι ένα άδειο μπροστά στο στήθος του, για τις εισπράξεις. Τα έσοδα από την πώληση του βιβλίου του προορίζονταν για την πληρωμή του γλύπτη Ι. Καρακατσάνη, που φιλοτέχνησε τον ανδριάντα. Τα σχόλια των εφημερίδων της εποχής υπήρξαν εγκωμιαστικά για τις καθημερινές του εκείνες εξορμήσεις, αν και η «Ακρόπολις» εξέφρασε επιφυλάξεις για το κατά πόσον η ανταπόκριση των Αθηναίων θα του έδινε τη δυνατότητα να πετύχει το σκοπό του. Οι επιφυλάξεις αυτές αποδείχθηκαν αβάσιμες. Καθημερινά το ένα σακίδιο του νεαρού ποιητή άδειαζε προς όφελος του άλλου και τελικά το όνειρό του έγινε πραγματικότητα! Στις 23.4.1903 ο ανδριάντας του Αθανασίου Διάκου στήθηκε στην ομώνυμη πλατεία της Λαμίας, παρουσία του βασιλιά Γεωργίου και όλης της βασικής οικογένειας!..

Μετά το εγχείρημα για τον ανδριάντα του Διάκου, ακολούθησε ο έρανος για το ταμείο του πολεμικού μας στόλου. Οι περιοδείες του και οι διαλέξεις του στην Κρήτη, στην Κύπρο, όπου έμεινε δυο ολόκληρα χρόνια, αλλά και σε πολλά κέντρα του ευημερούντος απόδημου Ελληνισμού στην Αίγυπτο και στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, στις οποίες έμεινε άλλα δυο χρόνια (από το 1909 έως το 1911), υπήρξαν εξαιρετικά προσοδοφόρες για τον ιερό σκοπό του.

Χάρη στις ακάματες προσπάθειές του, στη φήμη του και στην ικανότητά του να συγκινεί όσους επισκεπτόταν με τις ποιητικές-πατριωτικές εκκλήσεις κατάφερε να συγκεντρώσει ποσά τεράστια για την εποχή εκείνη, που κάλυψαν σημαντικές ανάγκες όχι μόνον του στόλου, αλλά και του στρατού και της αεροπορίας. Συγκεκριμένα, με τα χρήματα που συγκέντρωσε στην Αμερική, στα οποία προστέθηκαν και όσα ακόμα είχε εισπραχθεί από τους εράνους του στην Κρήτη (5.000 χρυσές δραχμές), στην Αίγυπτο, στην Κύπρο (5.000 χρυσές λίρες) και σε διάφορες πόλεις της ελεύθερης Ελλάδας, αγοράστηκαν: Το αντιτορπιλικό «Νέα Γενεά», (ένα δεύτερο αντιτορπιλικό σύμφωνα με άλλες πηγές),  τρία αεροπλάνα και μια πυροβολαρχία -όπλα που είχε απόλυτη ανάγκη η πατρίδα ενόψει των επικείμενων την περίοδο εκείνη Βαλκανικών Πολέμων.

Το 1910, ενώ ο Σ. Μ. βρίσκεται ακόμα στην Αμερική, προτείνεται υποψήφιος βουλευτής Φθιωτιδοφωκίδας, εκλέγεται πανηγυρικά και η θέση του παραμένει κενή ως την επιστροφή του και την μεγαλοπρεπή ορκωμοσία του στην οποία προσήλθε φορώντας φουστανέλα!

Με την έναρξη των Βαλκανικών πολέμων, επιστρέφει, όπως έχει ήδη αναφερθεί, εθελοντής σαλπιγκτής στις πρώτες γραμμές των μαχών.  Σαλπίζοντας, εμψυχώνοντας κι ενθουσιάζοντας το στρατό μας, μπαίνει συχνά πρώτος στα χωριά και στις πόλεις της Μακεδονίας που απελευθερώνονται, για να αναγγείλει προφορικά ως «Άγγελος Ελευθερίας» στους Έλληνες το χαρμόσυνο μήνυμα ή για να κατευθυνθεί στο καμπαναριό του χωριού, για «να σημάνει τη Λευτεριά»! Η νικηφόρος πορεία του στρατού καταλήγει στη Θεσσαλονίκη, όπου ο Σ. Μ. φτάνει εκ των πρώτων, συγκινημένος και με το όπλο του δαφνοστολισμένο! Ακολουθούμενος από ντόπιους θαυμαστές του που τον αναγνώρισαν και τον ζητωκραύγαζαν, κατευθύνεται στον Άγιο Μηνά. Εκεί αποθέτει για λίγο το όπλο του στην Αγία Τράπεζα, δέχεται  την ευλογία του Επισκόπου, ψάλλει το «Χριστός Ανέστη» και συνεχίζει την πορεία του προς την Ήπειρο φωνάζοντας «Επέσανε τα Γιάννενα, επέσανε τα Κάστρα/ Τα πήραν τα ευζωνάκια μας με τα σπαθιά στα χέρια».

Ο πόλεμος κάποτε τελειώνει, αλλά ο Μ. δεν ησυχάζει. Εμπνεόμενος το παράδειγμα του Ερρίκου Ντινάν, ιδρύει τον «Λευκό Σταυρό», τον οποίο οραματίζεται ως συνεχιστή του έργου του «Ερυθρού Σταυρού»! Ο «Ερυθρός» όπως έγραψε κάποιος δημοσιογράφος, για τον πόλεμο. Του Ματσούκα, ο «Λευκός», για την ειρήνη, «για να συμπληρώσει τα κενά που αφήνει  ο πόλεμος -αφού, παντρεύοντας τα ορφανά του πολέμου, δημιουργεί νέες ζωές». Δεκαέξι χιλιάδες ορφανά κορίτσια προικοδότησε και αποκατέστησε -όπως διάβασα κάπου- ο «Λευκός Σταυρός» του Σ. Μ.! Ανάμεσα στις πολλές φωτογραφίες που περιλαμβάνει το βιβλίο του Παπαναγιώτου, υπάρχουν και κάποιες που απεικονίζουν τον ποιητή πανευτυχή δίπλα στους νεόνυμφους που πάντρευε.

Όμως η κοινωνική προσφορά του Σ. Μ. δεν εξαντλείται στις τόσες χιλιάδες των δικών μας ορφανών κοριτσιών που αποκατέστησε. Επειδή θέλει και τον δικό του «Λευκό Σταυρό» διεθνή, όπως είναι ο «Ερυθρός», συμμετέχοντας το 1919 σε επιμνημόσυνη δέηση στη Θεσσαλονίκη υπέρ των Γάλλων που έπεσαν στο μακεδονικό μέτωπο, θα προσφέρει στον επικεφαλής στρατηγό των γαλλικών στρατευμάτων, πενήντα φύλλα δάφνης και πενήντα χιλιάδες δραχμές για να δοθούν «ως ελάχιστον δείγμα της Ελληνικής ευγνωμοσύνης» σε ισάριθμα ορφανά κοριτσάκια των πεσόντων.

Δεν είναι στις προθέσεις μου να αναφερθώ με λεπτομέρειες στα όσα ενδιαφέροντα θα βρει ο αναγνώστης στο βιβλίο του Παπαναγιώτου, για τη ζωή και τη δράση αυτού του μεγάλου πατριώτη. Ούτε και να απαριθμήσω τους πολυάριθμους τιμητικούς τίτλους που του απένειμαν οι σύγχρονοί του για το πατριωτικό και ποιητικό έργο του. Μνημονεύω ενδεικτικά τους εύφημους χαρακτηρισμούς άγγελος ελευθερίας, αγνός πατριώτης, ένθερμος ιδεολόγος καθώς και εθνικός βάρδος, άλλος Ρήγας Φεραίος και άλλος Τυρταίος! Κάποιος σύγχρονός του  πάντως, συγκρίνοντας καλοπροαίρετα το ποιητικό με το πατριωτικό του έργο, τον χαρακτηρίζει «ποιητικά υπερτιμημένο και πατριωτικά υποτιμημένο». Ο Ταχυδρόμος της Αλεξάνδρειας προχωρεί ένα βήμα πιο πέρα και τον χαρακτηρίζει και «αφελή ποιητή», για να προσθέσει όμως ότι αυτός ο «αφελής ποιητής» «αγωνίζεται με στίχους δια τον ανδριάντα του Διάκου, δια την ανεξαρτησίαν της Κρήτης δια τον οπλισμόν της Ελλάδος»! Αυτή η ανεκτίμητη εθνική προσφορά φαίνεται πως μέτρησε πολύ στην απόφαση του μεγάλου Κωστή Παλαμά να εκφωνήσει λόγο στην κηδεία του Σ. Μ., και να αναφερθεί στον «αξιοθαύμαστο» πατριώτη, αλλά και στη «δυσκολοσύγκριτη φυσιογνωμία» του Σ.Μ. , αποφεύγοντας (;), όπως τουλάχιστον υποθέτει ο αναγνώστης του βιβλίου, να σταθεί ιδιαίτερα στο ποιητικό έργο του «τροβαδούρου του εθνικού στόλου».

Ο Παπαναγιώτου αναφέρεται τόσο στους τιμητικούς τίτλους του Σ. Μ. όσο στους υπόλοιπους χαρακτηρισμούς. Ωστόσο, από σεβασμό στη μνήμη του μεγάλου πατριώτη, αποφεύγει με τη σειρά του να αξιολογήσει το ποιητικό του έργο ή να χαρακτηρίσει τη «δυσκολοσύγκριτη φυσιογνωμία» του ποιητή. Αντιγράφει μόνον τον αφορισμό του Παύλου Νιρβάνα ότι ο «περιεργότατος ποιητής» Σ. Μ. τα καλλίτερα ποιήματά του δεν τα γράφει, αλλά τα «ποιεί» και αφήνει το έργο της αξιολόγησης των ποιημάτων που έγραψε ο Μ. και της  «δυσκολοσύγκριτης φυσιογνωμίας» του ποιητή στους αναγνώστες. Για το σκοπό αυτό παραθέτει στο βιβλίο του αρκετά δείγματα από τις οκτώ ποιητικές συλλογές του Σ. Μ. αλλά και χαρακτηριστικές περιγραφές των -τελετουργικού χαρακτήρα- εμφανίσεων του ποιητή  στις πόλεις και στα χωριά, που κάλυπταν οι περιοδείες του, όπως οι παρακάτω:

«Την ημέρα που μαθεύτηκε η άφιξη του Μ.», γράφει σε βιβλίο της η Αγνή Μ. Μιχαηλίδη,«επιτροπή από πολίτες (της Πάφου) βγήκε δυο ώρες έξω από την πόλη για να τον υποδεχτούν, με τις ανάλογες προσφωνήσεις». Ακολούθησε μεγάλη δεξίωση προς τιμήν του στη λέσχη «Ευσέβεια» με προπόσεις και πατριωτικές ομιλίες και το βράδυ δόθηκε «η τόσον αναμενόμενη εσπερίδα του Μ., όπου ο ενθουσιώδης ποιητής ντυμένος με φουστανέλα, απήγγειλε με πατριωτικό παλμό τα ποιήματά του». Εντυπωσιακότερο, σύμφωνα με δημοσίευμα της εποχής, ήταν το σκηνικό της υποδοχής του στα χωριά, όπου έβγαιναν για να τον προϋπαντήσουν και να τον οδηγήσουν στην εκκλησία οι χωρικοί με τις γυναίκες και τα παιδιά τους, έχοντας επικεφαλής τους παπάδες με τα εξαπτέρυγα: «…όλοι διευθύνοντο εις την εκκλησίαν. Δοξολογία.  Ο Ματσούκας εις περίβλεπτον θέσιν τυλιγμένος με την σημαίαν και τον σταυρόν εις την δεξιάν. Τα σύμβολά μας. Το επίγειον και το επουράνιον. Μόνος του ψάλλει το πολυχρόνιον ποιήσαι». Και μετά από αυτό ακολουθεί το συνηθισμένο τελετουργικό. Τοποθετεί το βιβλίο των εισφορών μπροστά στα εικονίσματα, λιβανίζει τα εικονίσματα και το εκκλησίασμα με «το αρωματικότερον των θυμιαμάτων», που κουβαλούσε μαζί του κι ενώ ο ναός γέμιζε άρωμα και καπνό άρχιζε να απαγγέλλει τα ποιήματά του. «Από τα χείλη του ποιητού έρρεον οι στίχοι κωδωνιστοί και από τας παρειάς των ακροατών του δάκρυα καφτά»! διαβάζουμε στο ρεπορτάζ της εφημερίδας «Ακρόπολις». «Έπειτα εις το έργον, αι εγγραφαί. Επί του δίσκου κατετίθεντο αι πατριωτικαί εισφοραί. Ο προσφέρων φιλούσε τον σταυρόν, την σημαίαν, το Ευαγγέλιον. Και ο Ματσούκας τους διένειμε χώμα ελληνικό. Γην ελευθέραν. Οι λαμβάνοντες έτρεμον εκ συγκινήσεως. Το ελάμβανον ως φυλαχτόν».

Το δημοσίευμα, που συνεχίζεται χωρίς σχόλια στο βιβλίο του συγγραφέα, θα προκαλέσει ίσως σε κάποιους σύγχρονους αναγνώστες, αντί για ρίγος συγκίνησης, μειδίαμα. Πριν προχωρήσουν πάντως σε κάποιο σχόλιο, ας λάβουν υπόψη τους την ευαισθησία του οραματιστή ποιητή, που, όπως εύστοχα αναφέρει ο Παπαναγιώτου, «πάλεψε γερά μέσα στις τρικυμίες της εθνικής ανάγκης, για να ζήσουν οι πολλοί, για να δοξασθεί η πατρίδα, για να παρηγορηθούν οι χήρες και τα ορφανά του πολέμου, για να συγκινηθεί ο ξενιτεμένος Έλληνας, για να ανατάμει το εθνικό φρόνημα των Ελλήνων εντός και εκτός Ελλάδας».

Ολοκληρώνοντας τούτο το μάλλον εκτενές, αλλά ελπίζω ενδιαφέρον, κείμενο, αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω τον Γιάννη Παπαναγιώτου για το ωραίο ταξίδι που μου πρόσφερε μέσα από τις σελίδες του βιβλίου του και να προσθέσω ότι σ' αυτές ο ψαγμένος αναγνώστης θα βρει όλα σχεδόν όσα περιμένει από μια καλογραμμένη, ολοκληρωμένη, βιβλιογραφικά τεκμηριωμένη και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα βιογραφία.

                                                                               Θ.Μ.