Οι Πασιονάριες του Γράμμου

Αν θελήσει κανείς να εντοπίσει κάποια περίοδο της σύγχρονης ιστορίας που οι Ελληνίδες πραγματικά υπερέβησαν τον παραδοσιακό τους ρόλο, θα σταθεί στον Εμφύλιο. «Οι γυναίκες που θεληματικά ή άθελα ακόμα βρέθηκαν μπλεγμένες στα δίχτυα του συμμοριτισμού, μεταλλάχθηκαν πολύ γρήγορα σε αληθινές μαινάδες, γεμάτες ερωτισμό, πάθος... και κακία», έγραφε στο «Εθνος» ο Αλ. Γ. Πωπ, τον Σεπτέμβρη του '48. Η οπλοφορούσα κομμουνίστρια, όχι μόνο έθετε σε κίνδυνο τα φυλετικά στερεότυπα, αλλά φούντωνε και τις σεξουαλικές φαντασιώσεις στο αντίπαλο στρατόπεδο. Σίγουρα πάντως η απεικόνισή τους είχε κεντρικό ρόλο στον πόλεμο της προπαγάνδας μεταξύ κυβερνητικών και Δημοκρατικού Στρατού.
Σε αυτό το σημειολογικό μέτωπο του πολέμου, παραμονή της Ημέρας της Γυναίκας, μας ξεναγεί η Νίνα Κασσιανού, δρ ιστορικός φωτογραφίας - επιμελήτρια και συγγραφέας της διδακτορικής διατριβής «Η φωτογραφική απεικόνιση της δεκαετίας 1940-1950: Ο ελληνικός εμφύλιος μέσα από φωτογραφίες Τύπου».
«Κανείς δεν μπορεί να καταλάβη πώς μια κοπέλα σαν το κρύο το νερό, γίνεται σε διάστημα λιγότερο από μήνα αληθινή μέγαιρα, ικανή να σκοτώση με τα ίδια της τα χέρια και μάννα και πατέρα και αδέλφια», υπερθεματίζει σε άλλο σημείο ο Πωπ, σοκαρισμένος από τη βίαιη ανατροπή των ιδανικών της παρθενίας, της θρησκείας και της οικογένειας που κατά την κυβερνητική προπαγάνδα σήμαινε η συμμετοχή των νεαρών κοριτσιών στον Εμφύλιο (1946-1948). Η αριστερά, από την άλλη, είχε ήδη ζυμωθεί με τα αιτήματα του φεμινισμού κι αυτό είχε δηλωθεί και φωτογραφικά. «Από το '46 η Αριστερά προπαγάνδισε με εικόνες τη μετάβαση της γυναίκας σε πιο μαχητικούς ρόλους», λέει η Κασσιανού. «Είναι χαρακτηριστικό ένα κολάζ στο έντυπο "Ελεύθερη Ελλάδα", όπου εικονίζεται μια γυναίκα που σιδερώνει φορώντας την ποδιά της, ενώ μπροστά βρίσκεται μια γυναίκα με στολή και όπλο. Εξάλλου το '44 ο Μελετζής είχε ήδη φωτογραφήσει γυναίκα περιτριγυρισμένη από άνδρες να τους παραδίδει μαθήματα χειρισμού όπλων».
Στην πρώτη γραμμή
Πίσω από τα χαρακώματα, λοιπόν, σημείο αιχμής του πολέμου της προπαγάνδας ήταν ο ρόλος της γυναίκας: Ενώ η δεξιά δημοσίευε φωτογραφίες φιλάνθρωπων κυριών που φρόντιζαν παιδάκια στις παιδουπόλεις, τα παράνομα πλέον έντυπα της αριστεράς ηρωοποιούσαν τη γυναίκα με το όπλο, που μαχόταν για την απελευθέρωσή της.
Οι «συμμορίτισσες» ήταν η πέτρα του σκανδάλου για την κρατούσα τάξη. Ο κυβερνητικός τύπος ποτέ δεν δέχτηκε να δημοσιεύσει φωτογραφίες που τις απεικόνιζαν ζωσμένες με όπλα και φρόντισε με συνέπεια, συχνά χυδαία, να τις συκοφαντήσει προκειμένου να καταρρίψει τις ιδέες που έφεραν.
«Από τα 5-6 εικονογραφημένα έντυπα της Αριστεράς που τυπώνονταν παράνομα στο εξωτερικό, τα δύο αναφέρονταν αποκλειστικά στη γυναίκα. Ήταν τα δίγλωσσα "Η γυναίκα της Ελλάδας στον Αγώνα" και το "Pour que la vie triomphe" ("Γιατί η ζωή θριαμβεύει")», μας λέει η Κασσιανού. «Σε αυτά κυρίως δημοσιεύονταν οι επίμαχες φωτογραφίες. Κάποιες ήταν επηρεασμένες από τις απεικονίσεις της Αντίστασης του Μελετζή. Με τη γωνία λήψης από χαμηλά, είχαν πρόθεση ηρωοποίησης και, κυρίως, σε συνδυασμό με τον συνοδευτικό λόγο, τον τονισμό εννοιών όπως πειθαρχία, αυταπάρνηση, γενναιότητα, συντροφικότητα».
Πώς τις απέδιδαν; «Την πειθαρχία π.χ. φωτογραφίζοντας γυναίκες προσηλωμένες στον σκοπό τους, συντονισμένες σε κύκλο να παίρνουν μαθήματα χρήσης όπλου. Έπρεπε να πείσουν ότι αυτά τα νεαρά κορίτσια από τα χωριά μπορούσαν να έχουν λόγο, ψήφο, να συναποφασίζουν. Απεικονίστηκαν γυναίκες με βαρύ οπλισμό και τίτλο: "Στην πρώτη γραμμή". Στην πραγματικότητα οι γυναίκες δεν πήγαν ποτέ στην πρώτη γραμμή. Επίσης στο θέμα του ρουχισμού δεν ήταν αυτή η πραγματικότητα. Φορούσαν ό,τι έβρισκαν μπροστά τους».
Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι κάποια στιγμή στις τάξεις της αριστεράς δημιουργήθηκε η ανάγκη ανάδειξης και των γυναικείων χαρακτηριστικών τους, παρατηρεί η Κασσιανού. Η γυναίκα του Ν. Ζαχαριάδη, Ρούλα Κουκούλου και πρόεδρος της Δημοκρατικής Ενωσης Γυναικών, σε άρθρο της τον Απρίλιο του 1948, επεσήμανε ότι: «Άλλο ισοτιμία κοινωνική και πολιτική της γυναίκας που είναι αίτημα του αγώνα μας και άλλο φυσική εξομοίωση που είναι καθαρός παραλογισμός και εμποδίζει τη γυναικεία απόδοση στον αγώνα [...] Εγιναν υπερβολές, που μας ζημίωσαν... και μόνο αν αυτές σταματήσουν θα μεγαλώσει το ρεύμα των γυναικών προς το βουνό».
Η αναδίπλωση φάνηκε με την αναπαράσταση των γυναικών στο στρατό, σε πιο παραδοσιακούς ρόλους: έπλεκαν, έπλεναν, έραβαν και μαγείρευαν. «Οπότε άρχισαν σιγά σιγά να αναδεικνύουν τα γυναικεία χαρακτηριστικά. Ναι μεν γυναίκες με βαρύ οπλισμό, αλλά ταυτόχρονα άσπρο πουκαμισάκι, ριγμένα μαλλιά και άσπρη κορδέλα. Υπήρχε δηλαδή η συνταγματαρχίνα με τον οπλισμό και το άλογο και την ίδια στιγμή οι νεαρές υπάρξεις που είχαν τις τελετουργικές κινήσεις της γυναικείας φύσης», παρατηρεί η ιστορικός.
Η απάντηση από το απέναντι μέτωπο ερχόταν με φωτογραφίες από τη σύλληψη αυτών των γυναικών. Στο πλαίσιο αυτό, ο κυβερνητικός τύπος παρουσίαζε εμφατικά τις ήττες του ΔΣΕ μέσα από την εμφάνιση αιχμάλωτων γυναικών. «Βραδυνή», «Μακεδονία», «Εμπρός», «Εθνος» και «Ανεξαρτησία» ήταν στην πρώτη γραμμή. «Οταν συνελάμβαναν αυτές τις γυναίκες, έβγαζαν εικόνες με τις οποίες κατέρριπταν εντελώς την εικόνα που ήθελε να περάσει η αριστερά: καμία πειθαρχία, καθόλου θηλυκότητα παρά εγκατάλειψη», παρατηρεί η Κασσιανού. «Κι όλα αυτά συνοδευόμενα από υβριστικά, μαχητικά άρθρα: Νάτες λοιπόν οι οχιές που προκαλούν ερωτικά τους στρατιώτες και τους σκοτώνουν. Ηταν αδύνατον να τις δεχθεί η δεξιά αφού κατέρριπτε τα πατροπαράδοτα ήθη της. "Βρωμάνε", "είναι ψειριασμένες", "έχουν ηλίθιο βλέμμα". Για τους μεν η γυναίκα μαχήτρια, για τους δε στα όρια της πορνείας».
Αυτό που επίσης εντυπωσιάζει είναι η πρώιμη δημοσίευση ολοσέλιδων φωτογραφιών από τον κυβερνητικό τύπο της εποχής. Η απάντηση της Κασσιανού είναι ότι «έπαιρνε γραμμή από τον Βρετανικό Τύπο. Το "Illustrated London News" π.χ. ήταν καθαρά κυβερνητικό και προωθούσε συμφέροντα καθαρά βρετανικά. Σε αυτό ωστόσο η προπαγάνδα ήταν πιο λεπτεπίλεπτη και περιελάμβανε πολιτική και διεθνή ανάλυση, σε αντίθεση με τον ελληνικό Τύπο που επικεντρωνόταν στην κατασυκοφάντηση των "συμμοριτών".
Ανώνυμο φωτορεπορτάζ
Από τον Εμφύλιο δεν αναδείχθηκαν φωτογράφοι. Οι συγκεκριμένες εικόνες σε γενικές γραμμές είναι καθαρό φωτορεπορτάζ, συνήθως ανώνυμο, χωρίς καλλιτεχνική πρόθεση (οι Μελετζής και Μπαλάφας δεν ασχολήθηκαν.) Θυμίζουν ωστόσο απεικονίσεις άλλων πολέμων, όπως π.χ. του Ισπανικού Εμφυλίου. «Κι εκεί οι αντάρτισσες για τους μεν ήταν κόκκινες Κάρμεν και για τους δε Πασιονάριες», επισημαίνει η Κασσιανού.
Οι περιγραφές αυτές άλλωστε έχουν βάθος χρόνου αφού, κάπως έτσι, τερατώδεις και μανιασμένες περιγράφονταν οι επαναστατημένες γυναίκες από την περίοδο ακόμη της μητέρας των σύγχρονων επαναστάσεων, της Γαλλικής. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα που δανείζεται η Κασσιανού από την ιστορικό Γκέι Γκάλικον: «Η επανάσταση ήταν η ανυπάκουη γυναίκα, που απείλησε να ανατρέψει την τάξη της κοινωνίας, μία κοινωνική τάξη που εθεωρείτο από τους δικαιούχους της ως φυσιολογική. Στην πολιτική αρένα, η επανάσταση ήταν η απόλυτη απειλή, όπως και στην προσωπική αρένα, η γυναικεία σεξουαλικότητα ήταν η απόλυτη απειλή. Αυτές ήταν οι δύο δυνάμεις που, αν έβγαιναν εκτός ελέγχου, θα έδιναν δύναμη στους αδύναμους». *
*Οι φωτογραφίες έχουν παραχωρηθεί από τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ). 
Ειρήνη Κοντεγεωργίου(από την Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία)