Είκοσι χρόνια από την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης

Έχουν περάσει ακριβώς είκοσι χρόνια από τότε που κατέρρευσε οριστικά η Σοβιετική Ένωση και έληξε και επίσημα η περίοδος του Ψυχρού Πολέμου – μία εξέλιξη που ο πολιτικός επιστήμονας Φράνσις Φουκουγιάμα έσπευσε να προσδιορίσει ως «το τέλος της ιστορίας» στο ομώνυμο best seller του. Μπορεί η πολυσυζητημένη τότε θεώρηση του Φουκουγιάμα να έχει έκτοτε χαρακτηριστεί ως μία ακόμα άστοχη μεγαλοστομία, ωστόσο δεν χωράει αμφιβολία πως η πτώση της ΕΣΣΔ αποτελεί ένα από τα πλέον καθοριστικά γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα. Οι ισορροπίες ανατράπηκαν, οι υπερδυνάμεις από δύο έγιναν μία και το παγκόσμιο σκηνικό άλλαξε άρδην. Η φετινή εικοσάχρονη επέτειος – μαύρη για ορισμένους, φωτεινή για άλλους, αδιάφορη για μερικούς – αποτελεί την καλύτερη αφορμή για να ξαναθυμηθεί κανείς όλο το χρονικό της πτώσης, από την ανάληψη της ηγεσίας από τον Γκορμπατσόφ μέχρι την αποφράδα 26η Δεκεμβρίου 1991.

---

Η αρχή του τέλους: η άνοδος του Γκορμπατσόφ
Τα θεμέλια της πτώσης τέθηκαν με την άνοδο του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στη θέση του γενικού γραμματέα στις 11 Μαρτίου 1985. Ο Γκορμπατσόφ πολύ γρήγορα προχώρησε σε μία σειρά από μεταρρυθμίσεις (πιο γνωστές εξ αυτών οι περίφημες γκλάσνοστ και περεστρόικα), με στόχο την ενίσχυση της σοβιετικής οικονομίας που είχε λιμνάσει στα χρόνια του Μπρέζνιεφ. Μεταξύ αυτών ήταν τα μέτρα κατά του αλκοόλ που υιοθέτησε. Οι τιμές των οινοπνευματωδών ποτών αυξήθηκαν και οι πωλήσεις τους περιορίστηκαν. Μπορεί ο Γκορμπατσόφ να στόχευε σε μία ενίσχυση της κεντρικής οικονομίας, όμως η
τεράστια στροφή της βιομηχανίας των αλκοολούχων προς τη μαύρη αγορά ήταν ένα βαρύ πλήγμα για τον κρατικό προϋπολογισμό – υπολογίζεται ότι η ζημιά ξεπέρασε τα 100 δις ρούβλια. Ήταν το πρώτο ρήγμα που σημειώθηκε στο σοβιετικό κύτος.
Τα Δεκεμβριανά του Καζακστάν
Τον Ιούλιο του 1986 ιδρύεται στη Λετονία η πρώτη ανοιχτά αντικομμουνιστική ομάδα στην ΕΣΣΔ με το όνομα «Helsinki-86», όνομα που αναφέρεται στη συνθήκη που είχε υπογραφεί στη φιλανδική πρωτεύουσα το 1975 με στόχο την εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ του ανατολικού μπλοκ και της Δύσης. Τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς πραγματοποιείται πορεία διαμαρτυρίας από 300 περίπου νέους της εργατικής τάξης στη Λεωφόρο Λένιν της Ρίγα, με κυρίαρχο σύνθημα «Έξω η Σοβιετική Ένωση! Ελευθερία στη Λετονία!»
Λίγες μόλις μέρες πριν, σημειώνονται οι πρώτες πραγματικά μαζικές και βίαιες διαμαρτυρίες κατά του σοβιετικού καθεστώτος. Χιλιάδες διαδηλωτές στην Άλμα-Άτα και άλλες πόλεις του Καζακστάν διαμαρτύρονται για την απομάκρυνση του Ντινκουχαμέντ Κονάγιεφ, βέρου Καζάκου, από τη θέση του Γενικού Γραμματέα του Καζακστάν και την αντικατάστασή του με έναν μη Καζάκο. Μέχρι σήμερα, δεν έχει εξακριβωθεί ο ακριβής αριθμός των διαδηλωτών που έχασαν τη ζωή τους κατά τις συμπλοκές με την αστυνομία, φυλακίστηκαν ή εκτελέστηκαν από το καθεστώς τις επόμενες ημέρες. Τα γεγονότα είναι γνωστά ως τα «Δεκεμβριανά» του Καζακστάν ή αλλιώς «Jeltoqsan».
Πυκνώνουν οι αντιδράσεις
Τον Αύγουστο του 1987, κατά τη 48η επέτειο της συμφωνίας Μολότοφ, κατά την οποία συνάφθηκε η συμφωνία μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν με την οποία οι Βαλτικές χώρες παραχωρήθηκαν στην ΕΣΣΔ, χιλιάδες διαδηλωτές συγκεντρώθηκαν στις πρωτεύουσες της Εσθονίας, Λετονίας και Λιθουανίας, τραγουδώντας υπέρ της ανεξαρτησίας των κρατών τους και εκφωνώντας λόγους για τα θύματα του Στάλιν. Ωστόσο, η αστυνομία δεν παρενέβη για να διαλύσει τις συγκεντρώσεις αυτές. Λίγους μήνες αργότερα, τον Οκτώβριο, περίπου 1000 Αρμένιοι διαδήλωσαν υπέρ της προσάρτησης των περιοχών Ναχτσιβάν και Ναγκόρνο-Καραμπάχ στην Αρμενία. Η αστυνομία κατάφερε να διαλύσει τις συγκεντρώσεις, επρόκειτο όμως να κλιμακωθούν τους επόμενους μήνες.

Ο Γκορμπατσόφ χάνει τον έλεγχο
Το 1988 ήταν μία χρονιά αποφασιστικής καμπής, καθώς το σοβιετικό καθεστώς άρχισε να χάνει τον έλεγχο σε τουλάχιστον δύο ζώνες: τις χώρες της Βαλτικής και τον Καύκασο. Η ίδρυση των τριών Λαϊκών Μετώπων σε Εσθονία, Λετονία και Λιθουανία γρήγορα οδήγησε στην εκχώρηση διαφόρων δικαιωμάτων στις τρεις αυτές χώρες, προωθώντας το αίτημα ανεξαρτητοποίησής τους. Την ίδια χρονιά, στις 20 Φεβρουαρίου, η τοπική αυτοδιοίκηση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ ψήφισε υπέρ της απόσχισης της ζώνης από το Αζερμπαϊτζάν, που κατοικείται στην πλειοψηφία της από Αρμένιους, και την προσάρτησή της στην Αρμενία. Στους επόμενους μήνες, τα βίαια επεισόδια κλιμακώθηκαν, με αποκορύφωμα την εκδίωξη 200.000 Αζέρων από την Αρμενία και την αντίστοιχη εκδίωξη αρμενικών πληθυσμών από το Αζερμπαϊτζάν.
Ο εκδημοκρατισμός-μπούμερανγκ
Η άσκηση του εκλογικού δικαιώματος από τον σοβιετικό λαό, για πρώτη φορά από το 1917, υπήρξε η τελευταία μεγάλη εξέλιξη που επισφράγισε την πτώση της ΕΣΣΔ. Ο λαός εξέλεξε το Κογκρέσο των Βουλευτών της Σοβιετικής Ένωσης, ένα υπερκείμενο νομοθετικό σώμα που είχε θεσπίσει, προς έκπληξη όλων, την προηγούμενη χρονιά ο Γκορμπατσόφ, σε μία προσπάθεια εκδημοκρατισμού και εκσυγχρονισμού του σοβιετικού κομουνισμού. Όμως οι εκσυγχρονιστικές απόπειρες του Γκορμπατσόφ γύρισαν μπούμερανγκ προς τον ίδιο, αφού ο λαός κατέστησε σαφές, μέσα από τα νεαποκτηθέντα δημοκρατικά του δικαιώματα, πως επιθυμούσε τη διάλυση και όχι τη μεταρρύθμιση του καθεστώτος. Ταυτόχρονα, για πρώτη φορά καταλύθηκε η λογοκρισία που ίσχυε μέχρι τότε στην αναμετάδοση των ειδήσεων, αφού επετράπη στο CNN να αναμεταδίδει τα προγράμματά του στη Μόσχα, αλλάζοντας για πάντα την οπτική των Μοσχοβιτών.

Η έντονη διάθεση αμφισβήτησης του σοβιετικού καθεστώτος οδήγησε σε επαναστάσεις σε ανεξάρτητα κομμουνιστικά κράτη που τελούσαν φυσικά υπό τη σφαίρα επιρροής της ΕΣΣΔ και στη διάλυση των κομμουνιστικών καθεστώτων σε αυτά. Μία τέτοια εξέλιξη δεν θα μπορούσε παρά να επιφέρει αλυσιδωτές αντιδράσεις. Αλλού βίαιες και αλλού ειρηνικές, οι αντιδράσεις ήταν γενικευμένες σε όλα σχεδόν τα επιμέρους κράτη της ΕΣΣΔ από τη Λευκορωσία μέχρι τη Γεωργία.
Οι πρώτες ανεξαρτητοποιήσεις
Το 1990, και τα δεκαπέντε κράτη της ΕΣΣΔ προκήρυξαν εκλογές και σε έξι από αυτά (Λιθουανία, Μολδαβία, Εσθονία, Λετονία, Αρμενία, Γεωργία) το σοβιετικό καθεστώς έχασε έναντι των εθνικών και εθνικιστικών κομμάτων που ανήλθαν στην εξουσία. Οι έξι αυτές χώρες, μετά την εξέλιξη αυτή, προώθησαν εντονότατα το δικαίωμα ανεξαρτητοποίησής του από την ΕΣΣΔ. Τον Μάρτιο και τον Μάιο η Λιθουανία και Λετονία αντίστοιχα ανακηρύχθηκαν ανεξάρτητες.
Η τελευταία υποστολή της σοβιετικής σημαίας
Παρά τις προσπάθειες του Γκορμπατσόφ για μεταρρύθμιση του καθεστώτος και ένα πανσοβιετικό δημοψήφισμα στο οποίο η πλειοψηφία των συμμετεχόντων δήλωσαν υπέρ της παραμονής του σοβιετικού καθεστώτος σε μία νέα μορφή, το τέλος ήρθε εκείνη τη χρονιά. Μέχρι τα τέλη Αυγούστου άλλα τρία κράτη-μέλη ανακηρύχθηκαν ανεξάρτητα. Η χαριστική βολή ήταν η απόπειρα πραξικοπήματος της 19ης-21ης Αυγούστου 1991, όταν μέλη της κυβέρνησης προσπάθησαν να λάβουν την εξουσία από τον Γκορμπατσόφ. Το πραξικόπημα απέτυχε, όμως οδήγησε στην πλήρη απορρύθμιση και διάλυση του καθεστώτος. Μεταξύ Αυγούστου και Δεκεμβρίου 1991, δέκα από τα δεκαπέντε κράτη διακήρυξαν την ανεξαρτησία τους. Τις πρώτες πρωινές ώρες των Χριστουγέννων του 1991, ο Γκορμπατσόφ δήλωσε την παραίτησή του, μεταθέτοντας όλες τις εξουσίες του στον Μπόρις Γιέλτσιν. Εκείνη τη νύχτα, πραγματοποιήθηκε για τελευταία φορά η υποστολή της σοβιετικής σημαίας στο Κρεμλίνο. Την επόμενη ημέρα, η ΕΣΣΔ αυτοδιαλύθηκε και επίσημα και η παγκόσμια ιστορία εισήλθε σε μία νέα φάσης της.
 Κωνσταντίνος Τζήκας
 http://www.athensvoice.gr